یک کلاغ چهل کلاغ‌های مجازی

در یادداشت شماره قبل که به موضوع نقش فضای مجازی در توسعه شایعات پرداخته بودیم مباحثی همچون تعریف شایعه، ویژگی‌های خاص فضای مجازی برای توسعه شایعات و دسته‌بندی شایعاتِ رایج در فضای مجازی را بیان کردیم. در این شماره در نظر داریم به چگونگی مقابله با توسعه شایعات در فضای مجازی بپردازیم. به منظور تشخیص اخبار واقعی از شایعات، باید به سند پیام توجه کنیم. در شایعه، منبع خبر کم رنگ است و غالبا با جملاتی مانند: «می گویند که، راستی شنیده‌ای که، یکی از افراد با اطلاع گفت: که...» آغاز می‌شوند. در فضای مجازی معمولا شایعات از کانال‌ها و گروه‌های نامعتبر که وابسته به هیچ سایت خبری نیستند منتشر می‌شوند. اندیشمندان ارتباطات "اهمیت موضوع" و "ابهام" را به عنوان دوفاکتوری می‌دانند که در بیان مطالب غیر موثق و بروز شایعه نقش دارند و هرچه اهمیت و ابهام بیشتری وجود داشته باشد، بروز و ظهور شایعه بیشتر می‌شود. اهداف شایعه پراکنی می‌توانند موارد مختلفی باشند از جمله: خدشه‌دار ساختن اعتبار اجتماعی اشخاص یا نهاد‌ها و سازمان‌ها و مؤسسات، افزایش اضطراب اجتماعی، کاهش میزان بهره‌وری و تولید و فلج کردن چرخه‌ی اقتصاد، پاشیدن تخم بی‌اعتمادی و تخریب روانی و بدبینی و سستی باور‌ها نسبت به مباحث دینی، تفرقه‌افکنی و تضعیف حکومت و ضربه زدن به حاکمیت کشور‌ها باشد.
بالا بردن سواد رسانه‌ای مخاطبین یکی از راهکار‌های مقابله با توسعه شایعه است. افراد وقتی در رسانه‌ها با پیامی رو به رو می‌شوند باید قبل از باور و پذیرفتن آن پیام و ارسالش به دیگران از صحت و سقم آن اطمینان حاصل کنند. پاسخ به سوالاتی نظیر اینکه؛ منبع اصلی این پیام کجاست؟ واقعا چه کسی این حرف را زده؟ آیا فرد اعتبار کافی دارد؟ ذینفعان دخیل در این شایعه چه کسانی هستند و از این آب گل آلوده چه ماهی قرار است بگیرند؟ و سوال‌هایی مانند این که چرا الان؟ چرا این حرف؟ و چرا این آدم این حرف را می‌زند؟ می‌تواند برطرف‌کننده ابهام باشد و پشت پرده بسیاری از پیام‌های منتشر شده را نمایان کند. مخاطبان پیام اگر پاسخی برای این سوال‌ها نیافتند می‌توانند حلقه شایعه را قطع کنند و یا اینکه براساس شایعات تصمیم گیری نکنند. همچنین مخاطبان در مواجهه با فردی که در فضای مجازی شایعه‌ای را رواج می‌دهد و یا به استناد فضای مجازی شایعه‌ای را در جامعه بیان می-کند باید با سوالاتی نظیر آیا می‌توانید شخصاً صحت آن را ثابت کنید؟ مستندات شما در ارتباط با این خبر چیست؟ از کدام منبع شنیده‌اید؟ عملکرد او را به چالش بکشند.
رسانه‌های رسمی کشور با انتشار اخبار به‌هنگام و معتبر می‌توانند از بروز شایعه جلوگیری کنند. چرا که هنگامی که افراد به شدت مشتاق کسب خبر درباره چیزی هستند، اما نمی‌توانند اطلاعات موثقی به دست آورند، مستعد پذیرش شایعه‌ها می‌شوند. اخیرا در فضای مجازی نیز کانال‌ها و صفحاتی ایجاد شده است که با بررسی روزانه فضای مجازی پیام‌های کذبی که مصداق شایعه هستند را پیدا می‌کنند و به همراه اصل ماجرا برای عموم منتشر می‌کنند. یکی از این نمونه-های موفق وب سایت شایعات به نشانی http://shayeaat.ir است که تلاش میکند شایعات مطرح شده در شبکه‌های اجتماعی را در زمان مناسب پاسخ دهد. پیگیری‌های لازم برای شناسایی منبع یا منابع اصلی تولید و انتشار شایعه و برخورد‌های قانونی با آن نیز می‌تواند از انتشار شایعه جلوگیری کند. چرا که شایعه نوعی نشر اکاذیب تلقی می‌شود و بر این اساس کسانی که مبادرت به شایعه پراکنی کنند، با استناد به ماده ۶۹۸ قانون مجازات اسلامی و ماده ۱۸ قانون جرایم رایانه‌ای مصوب سال ۱۳۸۸ که مقرر داشته: «هر کس به قصد اضرار به غیر یا تشویش اذهان عمومی یا مقامات رسمی به وسیله سامانه رایانه‌ای یا مخابراتی اکاذیبی را منتشر نماید یا در دسترس دیگران قرار دهد یا با همان مقاصد اعمالی را بر خلاف حقیقت، رأساً یا به عنوان نقل قول، به شخص حقیقی یا حقوقی به طور صریح یا تلویحی نسبت دهد، اعم از اینکه از طریق یادشده به نحوی از انحاء ضرر مادی یا معنوی به دیگری وارد شود یا نشود، افزون بر اعاده حیثیت (در صورت امکان)، به حبس از نود و یک روز تا دو سال یا جزای نقدی از پنج میلیون (۵.۰۰۰.۰۰۰) ریال تا چهل میلیون (۴۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال یا هر دو مجازات محکوم خواهدشد» قابل تعقیب کیفری هستند». در پایان باید گفت: شایعه اغلب دروغ و بی‌اساس است و در بسیاری موارد به عنوان ابزار توسط دشمن مورد استفاده قرار می‌گیرد.
شایعه آفت رشد آگاهی جامعه و زمینه‌ساز بی‌تفاوتی و رفتار‌های نسنجیده است. شایعه می‌تواند مخرب آرامش اجتماعی باشد و باعث مشغولیت بیهوده‌ی ذهن و واماندن از حرکت‌ها و رسیدن به مقصد‌ها شود. برای مقابله با پدیده شایعه باید از خودمان شروع کنیم. اگر قصد داریم که درگیر شایعات در فضای مجازی نشویم و حتی به صورت ناخودآگاه آن‌ها را نشر ندهیم، باید با دقت بیشتری در شبکه‌های اجتماعی رفتار کنیم و هرآنچه را که می‌بینیم برای دیگران ارسال نکنیم. با افزایش اطلاعات و سواد رسانه‌ای، زمینه برای گسترش شایعات نیز از بین خواهد رفت. به یاد داشته باشیم زودباوری پیام‌های اطلاعاتی و انتقال آن به دیگران کار افراد ساده لوح است نه افراد صاحب فکری که هنگام مواجه با هر پیامی آن را مورد ارزیابی قرار می دهند و با ملاک های منطقی می سنجند.